Mantıku’t-Tayr eserine yönelik bir materyal geliştirme çalışması

Öz

Kültürümüzün ve değerlerimizin korunmasında, gelecek kuşaklara aktarılabilmesinde, temel eserlerin daha iyi tanınmasının ve anlaşılabilmesinin önemli bir yeri vardır. Bu bağlamda Ferîdüddin Attâr tarafından 1187 yılında kaleme alınan, Gülşehrî tarafından Türkçe’ye çevrilen; dil ve değerler açısından oldukça zengin bir metin olan Mantıku’t-tayr eseri ile ilgili etkinlik temelli bir materyal geliştirilmiştir. Bu çalışma ile Türk Edebiyatının önemli bir hazinesi olan Mantıku't-tayr’ı günümüze taşımak; karakter ve değer inşasına katkı sağlamak amaçlanmaktadır. Türk edebiyatı alanında, ahlaki unsurları öne çıkan eserlerin ilköğretim ve ortaöğretim düzeyine uygun biçimde aktarılması geçmiş ile tarihsel ve kültürel sürekliliğin sağlanmasında önem taşımaktadır. Eserin içeriğine sadık kalınarak hazırlanan materyal; sudoku, resfebe, bulmaca, boşluk doldurma, eşleştirme, soru-cevap, tekerleme, vb. pek çok etkinliği içermektedir. Görsellerle desteklenerek geleneğimizin yazılı yönünü yansıtan materyalde çizimler ve etkinlikler Türkçe eğitimi, değerler eğitimi ve materyal geliştirme uzmanlarının görüş ve değerlendirmeleri doğrultusunda oluşturulmuştur. Uzmanlardan alınan dönütler çerçevesinde gerekli düzenlemeler yapılmıştır. Çalışmanın içeriği ortaokul ve lise öğrencilerine yönelik olarak tasarlanmıştır. Hazırlanan materyal ile öncelikle öğrencilerin ilgisini çekerek hayal dünyalarını zenginleştirmek, kalıcı öğrenmeyi sağlamak, ana dil eğitimine katkıda bulunmak, eseri görseller ve etkinlikler aracılığıyla çocukların dünyasına taşımak ve sahip oldukları kültürel mirası tanıtmak hedeflenmiştir. Eğitimde farklı materyal kullanımının önemi her geçen gün daha da artmaktadır. Bu çalışma ile özgün bir materyal ortaya konmuş ve ilgilenenlerin istifadesine sunulmuştur. Mevcut araştırmanın konuya ilişkin yapılacak araştırmalarda örnek bir çalışma olması umulmaktadır.

Giriş

İnsanı diğer varlıklardan ayıran en önemli özelliklerden biri bilgi edinmesi, bilgiyi kullanması ve edindiği bilgi birikimini gelecek nesillere aktarabilmesidir. Bilgiyi etkili, kalıcı ve verimli bir biçimde edinme yolları pek çok disiplinin üzerinde çalıştığı önemli bir konudur. “Çağın değişen ve gelişen bilgi teknolojileri karşısında bilgi elde etmede bireyin rolü, edilgen noktadan etken hâle dönüşmektedir” (Güneş, 2015, s.18). Dolayısıyla etkinliklere dayalı zengin öğrenme içeriklerinin sunulması eğitimin de kalitesini arttırmaktadır. Bu sebeple günümüzde etkinlik temelli öğretim yöntemleri öne çıkmaktadır. Etkinlik; bir kavramı, olayı veya olguyu çeşitli somut materyallerle öğrencilere yaptırarak kavram, olay ve olguların daha kolay anlaşılmasını sağlayan aktivitelerdir (Camcı, 2012). Öğrencinin aktif katılımını esas alan etkinlik temelli öğretim süreci; öğrencilerin çeşitli etkinlikler ile bilgiye ulaşmasını amaçlayan ve bilgiye ulaşmada aktif konumda olduğu, gerçekleştirilen etkinlikler sonunda öğrencilerin motive olduğu ve eğitsel doyum yaşadığı bir öğrenme-öğretme sürecidir (Kalem ve Fer, 2003). Araştırmalara göre; etkinlik temelli öğretim öğrencilerin akademik başarıları ile birlikte tutum ve davranışlarına da etki etmektedir (Aktepe, 2010; Kösterelioğlu, Bayar ve Kösterelioğlu, 2014). Etkinlik temelli öğrenmede öğrenciler yaparak yaşayarak öğrendikleri için pek çok beceri edinir ayrıca üst düzey düşünme becerilerini kullanma imkânı bulurlar. Günümüzde eğitim ortamlarında geliştirilen çeşitli materyaller öğrencinin ders içerisinde daha etkin bir rol oynamasını sağlamaktadır. Bu sebeple öğretimin tüm kademelerinde materyal kullanımı önem kazanmaktadır. Materyaller öğretimi desteklemek amacıyla kullanılan araç ve gereçlerdir. Öğretim materyalleri eğitimin her alanında kullanılabilmekte öğretim süreçlerini daha kalıcı ve verimli hâle getirmektedir. Materyaller bir yandan öğrenme ortamının zenginleşmesini sağlarken bir yandan da öğrencilerin dikkatini çekme ve motivasyonu arttırmada da oldukça etkilidir. İnanç, tutum ve alışkanlıkların oluşmasında, pekişmesinde ve değişmesinde önemli katkıları vardır. Yaparak yaşayarak öğrenme imkânı sağlamakta; konuların olayların ve isimlerin hatırlanmasına yardımcı olmaktadır (Güneş, 2015). Soyut kavramları somutlaştırarak öğrenmeyi kolaylaştırırken ilgi ve dikkatin de sürdürülmesini sağlamaktadır. Bilgilerin zihinde canlanmasına olanak sunarak öğrenmenin etkililiğini arttırır. Zamanı etkin kullanmamaya yardımcı olarak öğretmene destek olmaktadır. Uygun içerikte ve yapıda hazırlanan materyal tekrar tekrar kullanılabilme özelliğine sahiptir. Öğrenci özellikleri ve ihtiyaçları göz önünde bulundurularak geliştirilen materyaller öğrenciyi güdülemekte ve öğrenim sürecini doğrudan etkilemektedir. Öğretimde materyal kullanımı farklı duyuların kullanılmasına olanak sağlayarak öğretim programlarında yer alan kazanımların elde edilmesine olanak sağlamaktadır. Materyaller, ulaşılması mümkün olmayan olay, olgu ve varlıkların, sınıfa taşınmasını sağlamaktadır. (Karamustafaoğlu, 2006; Şahin, 2016). Özellikle soyut kavramların eğitiminde araç-gereç veya materyallerin kullanımı vurgulanmaktadır (Kaya, 2006). Eğitim-öğretimde materyal kullanımının en önemli taraflarından biri, anlamlı öğrenmeye katkı sağlaması ve hedeflere ulaşmada hız kazandırmasıdır. Özellikle görsel ögeleri daha çok olan materyaller, az olanlara göre bunu daha fazla sağlamaktadır. Çünkü araştırmalar insanların öğrendiklerinin, % 83’ünü görme, % 11’ini duyma, % 3,5’ini koklama, % 1,5’ini dokunma ve % 1’ini tatma yoluyla edindiğini göstermektedir (Çelik, 2009). Görsel yönü ağı basan materyallerin, soyut ve ulaşılması zor kavramların öğretiminde oldukça etkili olduğu söylenebilir (Aydemir Özyurt, 2016). Dolayısıyla öğretimin sadece kulağa hitap eden sözlü anlatıma indirgendiğinde yeterince etkili olamayacağı, onun yerine daha çok duyu organının ise koşulması gerektiği; özellikle de görselliğin öğrenmede önemli bir yerinin olduğu eğitim bilimlerinde kabul gören ilkelerdendir (Çilenti, 1988, s. 57). Bu çerçevede öğrencinin özellikleri, ihtiyaçları öğretim hedefleri göz önünde bulundurularak uygun materyallerin tasarlanması son derece önemlidir.

Mantıku’t-tayr

Bir hakikat yolculuğunun tasvir edildiği olan Mantıku’t-tayr, 1187 yılında İranlı şairi Ferîdüddin Attâr tarafından kaleme alınmış tasavvufî bir mesnevidir. Doğu edebiyatlarının şaheserlerinden biridir. Attâr’ın Mantıku’t-tayr’ının Türk edebiyatındaki ilk tercümesi, 14. Yüzyılda Kırşehirli şair ve mutasavvıf Gülşehrî tarafından yapılmıştır. Eski Anadolu Türkçesinin önemli örneklerinden olan eser, sağlam bir dil şuuruyla Türkçe olarak yazılmış ve Gülşehrî’ye “Anadolu’da Türkçecilik cereyanını başlatan ve Türkçeye hiç bırakmamak kaydıyla sahip çıkan ilk şair” unvanını kazandırmıştır (Yavuz, 2007). Terim anlamı itibariyle “kuşların dili” demek olan Mantıku’t-tayr, muhteva olarak, Hüdhüd önderliğinde yola çıkan binlerce kuşun Sîmurg’a, yani Hakk’a varmak için yedi zorlu vadiyi aşma çabalarını ele almaktadır. Alegorik mahiyette olan bu eser, her biri farklı insan tiplerini temsil eden kuşlar üzerinden tasavvufta seyr-i sülûk yolu ile kâmil olmayı ve Hakk’a ulaşmayı gaye edinen insanın hikâyesini anlatmaktadır. Hikâyenin eserdeki anlatımı kısaca şu şöyledir: Kuşlar padişahlarını bulmak için bir araya gelirler. Süleyman peygamberin mahremi ve postacısı olan Hüdhüd kuşların yanına gelip aradıkları padişahın Kaf Dağı’nda yaşadığını, onu takip ederlerse kendilerini o padişaha yani Simurg’a götürebileceğini söyler. Kuşlar çeşitli bahaneler ileri sürerek bu işe girişmekten kaçınsalar da Hüdhüd onları ikna eder ve hep beraber Hüdhüd’ün rehberliğinde yola düşerler. Yolda hepsi yorgun ve bitkin bir hâle gelir, birer ikişer itirâz etmeye başlarlar. Hüdhüd bıkmadan, usanmadan, yorulmadan her itiraza cevap verir ve önlerinde, istek, aşk, marifet, istiğnâ, tevhîd, hayret ve fakr u fenâ adları verilen yedi vadi daha bulunduğunu, ancak bunları aştıktan sonra Simurg’a ulaşacaklarını söyler. Kuşlar gayrete gelseler de kimi yollardaki engellerde kalır, kimi yem isteğiyle bir yere dalar, kimi aç susuz can verir. Nihâyet yüzlerce kuştan sadece otuz kuş bu vadileri aşabilir. Simurg’un sarayına varırlar. Tam bu sırada bir haberci gelip, Simurg’u istediklerini anlayınca önlerine birer kağıt parçasını koyup okumalarını söyler. Okudukları zaman bütün yaptıklarının bu kağıtlarda yazılmış olduğunu görüp şaşarlar. Padişahı görmek isteyen kuşlar kendilerinden başkasını göremezler. Kendilerinin Simurg’dan bir parça ve tüm varlığın da ondan ibaret olduğunu idrak ederler. Gülşehrî eserinde, şahsiyetli bir insan olmak için çıkılan yolculukta insanoğluna bahşedilen üstünlüğe ulaşmak için terk etmesi gereken kötü huyların her birini farklı kuş metaforlarını kullanarak anlatır. Bülbül, güle tutkun oluşuyla surete takılıp kalan, Hakkı aramayı unutmuş insanı temsil eder. Tûtî’nin (papağan) dileği, âb-ı hayat içerek ebedî olmak veya uzun bir ömre kavuşmaktır. Bu yönüyle dünyaya fazla meyleden insanı anlatır. Tavus, kaybettiği cenneti ister. O da yine suretle yetinme telaşındadır. Hüma, aşırı gururlu ve kibirli olması yönüyle insanın en büyük zaaflarından kibrin temsilcisidir. Kaz, su hırsıyla kötü huylardan aşırı hırslı olmayı sembolize eder. Doğan makam hırsına düşmüş; keklik, mücevhere tutkunluğuyla dünya malına düşkün, biriktirme telaşındaki insanın sembolüdür. Baykuş (puhu), define arayışındadır ve hayatını para kazanma hırsıyla geçiren insanları temsil eder. Eserde Hüdhüd diğer kuşların önderi, kılavuzu olarak karşımıza çıkar. Çeşitli bahaneler ileri süren kuşlara ikna edici açıklamalar yaparak, hikâyeler anlatarak onları doğru yola iletmeye çabalar. Tasavvufta mürşid- i kamili sembolize eden Hüdhüd yolun inceliklerini bilir. Diğer kuşları hakikat yoluna davet ettikten sonra da ellerini onların üzerinden çekmez ve bu manevi yolculukta yanlarında bulunur (Darıcı, 2014). Eserde farklı insan özellikleri üzerinden başta dinî değerler olmak üzere azim, tevazu, cömertlik, merhamet, kanaat, muhabbet, hakikat, dürüstlük, sabır, ahde vefa, dostluk, diğergamlık gibi pek çok değer işlenmektedir. Tahkiye tarzında kaleme alınan eser insanları ahlaki faziletlere yönlendirip kötülüklerden sakındırmakta, manevi ve toplumsal değerleri aktarmaktadır. Sanat değeri yüksek olan eser aynı zamanda öğretici yönü ağır basan bir ahlak ve değerler kitabıdır. Klasik eserlerimizde değerler eğitimi ile doğrudan ilişkili pek çok mesnevi, manzum eser ve hikâyeler yer almaktadır. Toplumu ayakta tutan ahlaki, toplumsal ve manevi değerler bu kaynaklardan beslenerek günümüze aktarılmıştır. Bu eserlerin büyük bir bölümü değerler eğitimi bağlamında ideal insanı ve özelliklerini aktarır (Tuğluk ve Ciğa, 2018). Öğretim programlarının temel perspektifinde değerler “millî ve manevi kaynaklarından damıtılarak dünden bugüne ulaşmış ve yarınlarımıza aktaracağımız öz mirasımız” olarak ifade edilmektedir. “Kökleri geleneklerimiz ve dünümüz içinde, gövdesi ve dalları bu köklerden beslenerek bugünümüze ve yarınlarımıza uzanmaktadır” cümlesiyle değerlerin aktarımında köklerimiz ile bağların koparılmamasına vurgu yapılmaktadır (MEB, 2018). Bir toplumun geleceğinin, değerlerini benimsemiş ve bu değerleri sahip olduğu yetkinliklerle ete kemiğe büründüren insanlarına bağlı olduğu gerçeğinden hareketle değerlerimizi ve ideal insan özelliklerini doğrudan değil de sezdirerek nesilden nesile aktaran bu ve benzeri eserlerin günümüze taşınması son derece önem arz etmektedir.

Araştırmanın amacı

Türk edebiyatı alanında, özellikle divan edebiyatı geleneği ile yazılmış, ahlaki özelliği ile öne çıkan eserlerin ilköğretim ve ortaöğretim düzeyine yansıtılması ile ilgili çalışmalar çok sınırlıdır. Alan literatürü incelediğinde yaş grupları bazında etkinlik temelli bir materyal çalışmasına rastlanamamıştır. Bu çalışma ile Türk Edebiyatının önemli bir hazinesi olan Mantıku’t tayr’ı günümüze taşımak ve karakter inşasına katkı sağlamak amaçlanmaktadır. Hazırlanan materyal ile görseller eşliğinde öğrencilerin hayal dünyasını zenginleştirmek ve sahip oldukları kültürel mirası tanıtmak hedeflenmektedir. Çalışmada Mantıku’ tayr eserinin içeriğinin pekiştirilmesi, yeni kelimelerin öğrenilmesi, bazı temel değerlere vurgu yapılabilmesi amaçlanmaktadır. 

Yöntem  

Bu araştırma çerçevesinde Mantıku’t-tayr eserinin içeriğinin öğrenime hazır hâle getirilmesi amacıyla etkinlik temelli bir materyal tasarlanmıştır. Materyal geliştirilirken benzeri çalışmalara ilişkin literatür taraması yapılarak etkinlik temelli çalışmalar incelenmiştir. Etkinliklerin belirlenmesinde farklı zihinsel ve duyuşsal becerilerin gelişmesine katkı sağlayabilmesi gözetilmiştir. Çalışmanın eserin içeriği ile uyumlu olması, öğrencilerin yeni bilgiler edinmesine zemin hazırlaması, öğrencilerin seviyelerine uygun olması, ilgi çekici, kapsamlı ve bilgilendirici özellikte olması esas alınmıştır. Tasarım aşamasında materyal tasarlama ilkeleri göz önünde bulundurulmuştur. İçeriği ortaokul ve lise öğrencilerine yönelik olarak hazırlanan materyalde mümkün olduğunca farklı ve ilgi çekici etkinlikler tasarlanmıştır. Ayrıca çizimler alanda uzman bir grafik tasarımcı/illüstratör tarafından yapılmıştır. Materyal içeriği geliştirilirken tüm aşamalarda, Türkçe eğitimi, değerler eğitimi ve materyal geliştirme uzmanlarının görüşlerinden yararlanılmıştır. Uzmanlardan alınan dönütler çerçevesinde gerekli düzenlemeler yapılmıştır. Materyalin anlaşılabilirliğinin tespiti için ortaokul ve lise öğrencileri üzerinde uygulama yapılmıştır. 

Çalışmada aşağıda yer alan etkinlik türleri kullanılmıştır: Sudoku Resfebe Bulmaca, Atasözü-deyim eşleştirme, Kelime eşleştirme Saklı kelimeleri bulma Bunları biliyor musunuz/öğrenelim köşesi Karışık harfleri düzenleme Soru-cevap Tekerleme Kelime yerleştirme Resmetme/çizim yapma Örnek repertuar Bu etkinlikler aşağıda öğretim programlarında yer alan kazanımların edinilmesine yönelik olarak tasarlanmıştır. Türk Dili ve Edebiyatı öğretim programı anlatmaya bağlı edebî metinler başlığı altında yer alan kelime ve kelime gruplarının tespit edilmesi, olay örgüsünün belirlenmesi, millî, manevi ve evrensel değerler ile sosyal, siyasi, tarihi ve mitolojik öğelerin belirlenmesi (A.2.1., A.2.3., A.2.5., A.2.6., A.2.11, A.2.13.). Türkçe dersi öğretim programı okuma başlığı altında yer alan görsellerle ilgili soruları cevaplama, okudukları ile ilgili çıkarımlarda bulunma, metnin içeriğini yorumlama, deyim, atasözü ve özdeyişlerin metne katkısını belirleme, bağlamdan yararlanarak kelime ve kelime gruplarının anlamını tahmin etme (T.7.3.30., T.8.3.25., T.8.3.21., T.8.3.6., T.8.3.5.). Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretim programında yer alan toplumumuzu birleştiren temel değerleri fark etme; güzel ahlaki tutum ve davranışları açıklama; “adalet”, “dostluk”, “dürüstlük”, “öz denetim”, “sabır”, “saygı”, “sevgi”, “sorumluluk”, “vatanseverlik” ve “yardımseverlik” değerlerini açıklama, (6.5.1., 7.3.1.). Sosyal Bilgiler dersinde yer alan kültürel ögelerin, insanların bir arada yaşamasındaki rolünü analiz etme; Sosyal, kültürel ve tarihî bağların toplumsal birlikteliğin oluşmasındaki yerini ve rolünü analiz etme (SB.5.2.4., SB.6.1.2.).

Sonuç ve öneriler

Günümüzde özellikle teknolojinin gelişmesi ve eğitimde farklı yöntemlerin kullanılmasıyla materyal kullanımı pek çok yönden gerekli hâle gelmiştir. Öğrenme birçok duyu organını kapsayan bütünleşik bir süreçtir. Bu sebeple öğrenmelerin kalıcılığında materyaller, farklı öğrenme alanlarına farklı düzeyde katkı sunmaktadır. Uygun ve yerinde kullanım ile materyal eğitimde verimliliği arttırmakta, programlarında yer alan kazanımların hayata geçirilmesini kolaylaştırmaktadır. Farklı öğretim materyallerinin kullanılarak öğrencinin derste etkin kılınması, eğitiminin kalitesini arttırmakta, dersi tekdüzelikten kurtarmakta ve öğrencilerin istendik davranışlar kazanmasını olumlu yönde etkilemektedir. Materyal kullanımının tüm kademelerde, öğretime olumlu katkıları bulunduğu kabul edilmektedir. Bu çalışma ile öğrencilerin dil ve düşünme becerileri ile değer yönelimlerini geliştirmek amacıyla etkinlik kitapçığı olarak bir materyal tasarlanmıştır. Bu çalışma, pek çok soyut kavram ve değerin bulunduğu Mantıku't-tayr eserinin daha iyi anlaşılabilmesi, metnin görsellerle desteklenerek daha ilgi çekici ve kalıcı hâle getirilebilmesi için hazırlanmıştır. Alanyazın incelendiğinde farklı öğretim alanlarıyla ilgili materyal çalışmalarının son dönemde arttığı gözlenmekte (Demirkuş, Bozkurt ve Gülen, 2017; Gürel, 2019; Batar,2021, Şaşmaz ve Erdem, 2014); ancak kültürümüzde önemli yere sahip eski eserleri günümüze taşımayı amaçlayan etkinlik temelli materyal çalışmalarına rastlanmamaktadır. Bu yönüyle çalışma yeni bir çalışmadır ve konu ile ilgili araştırma yapanlara ilham verebilecek bir özellik taşımaktadır. Tasarlanan materyal ile dil gelişimine, karakter ve değer gelişimine katkı sağlayabilecek olan Mantıku’t-tayr eserinin kullanıcıların dünyasına yaklaştırıldığı düşünülmektedir. Farklı etkinlikleri kapsayan materyal okullarda ders içi ya da ders dışı etkinliklerde kullanılabilir; öğrencilerin ilgi ve motivasyonlarını arttırmalarına yardımcı bir kaynak olarak değerlendirilebilir. Mevcut çalışmanın konuya ilişkin pek çok çalışmaya kapı aralayacağı ümit edilmektedir. Bu ve benzeri çalışmaların başyapıt sayılabilecek eserlere karşı olumlu tutum kazandıracağı ve millî kültürün şekillenmesinde önemli yere sahip olan eserlerin günümüze taşınmasına olanak sağlayacağı düşünülmektedir. Önemli eserleri günümüze aktarabilmek için benzer çalışmaların gerçekleştirilmesi önerilebilir. Öğrencilerin nitelikli eserlerle buluşturulabilmesi adına ders kitaplarında Mantıku’t-tayr’dan bazı hikâyelere yer verilebilir. Eserde yer alan tahkiyeye dayalı metinlerden oluşan hikâye ve etkinlik kitapları tasarlanabilir. Farklı disiplinlerle yapılacak ortak çalışmalarla bu ve benzeri eserlerin daha iyi tanınması böylece dil, tarih bilincinin ve kültürün gelişmesine katkı sağlanabilir.